Türkiye’nin En Uzun ve En Yıkıcı 45 Saniyesiydi: 17 Ağustos 1999’da Hayatını Kaybedenler Anılıyor

Türkiye'nin kuzeyinden uzunluktan boya geçen Kuzey Anadolu Fay Hattı'nın batı bölümünde 03:01'de meydana gelen zelzele, insanları uykularında yakaladı.

45 saniye süren sarsıntının merkez üssü İzmit'in Gölcük ilçesi olarak açıklandı. 17 Ağustos Zelzelesi, büyüklüğü açısından Türkiye'de meydana gelen en büyük ikinci yer sarsıntısı olarak kayıtlara geçti.

17 Ağustos zelzelesinden yaklaşık 3 ay sonra, bu defa 12 Kasım'da yeniden Kuzey Anadolu Fay Sınırı üzerinde merkez üssü Düzce olan bir diğer sarsıntı daha meydana geldi. 7.2 büyüklüğünde olan ve 30 saniye süren Düzce Depremi'nde 845 kişi hayatını kaybetti.

17 Ağustos Zelzelesi, gerek nüfus yoğunluğu gerekse de ekonomik faaliyet açısından Türkiye'nin en değerli bölgesini etkiledi.

Resmi sayılara nazaran, zelzelede 18 bin 373 kişi hayatını kaybetti, 48 bin 901 kişi de yaralandı. 5 bin 840 kişi de kayboldu. Ancak bölge halkı, can kaybının çok daha yüksek olduğunu öne sürüyor. Resmi olmayan kaynaklar, can kaybının 50 bin civarında olduğunu sav ediyor.

İzmit Körfezi'nin güneyinde bulunan Gölcük, Değirmendere ve Karamürsel üzere kimi yerlerde kıyıya yakın kısımların zelzeleyle birlikte deniz sularının altında kalması can kaybı ve hasar tespitini zorlaştıran en kıymetli öge olarak gösteriliyor.

Başbakanlık Kriz Merkezi'nin sarsıntıdan birkaç ay sonra yaptığı açıklamaya nazaran, en fazla can kaybı yaklaşık 4 bin 500 kişi ile Gölcük'te oldu. Kocaeli'nde kayıtlara geçen can kaybı 4 bin olurken, Yalova ve Sakarya'da ise yaklaşık 2 bin 500'er kişi hayatını kaybetti. Zelzelenin etkilediği İstanbul'un Avcılar ilçesinde ise 976 kişi hayatını yitirdi.

Deprem Riskinin Araştırılarak Sarsıntı İdaresinde Alınması Gereken Tedbirlerin Belirlenmesi Hedefiyle Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu'nun Temmuz 2010'da yayımladığı raporda, zelzelede 364 bin 905 konut ve işyerinin yıkıldığı ya da çeşitli seviyelerde hasar gördüğü belirtildi.

Can kayıplarının değerli bir kısmı binaların yıkılması ya da ağır hasar almasının sonucuydu.

Jeoloji Mühendisleri Odası, 1999 yılında yayımladığı raporda, can kaybını artıran en değerli 3 ögesi şöyle sıraladı:

• Aktif Fay Zonu: Aktif fay çizgisi evvelden bilinmesine karşılık bu çizgi boyunca ağır yapılaşma ve yüksek nüfus potansiyeli hasar ve can kaybını artırmıştır. Fay zonundan uzaklaştıkça bilhassa yamaçlarda ve dağ eteklerinde hasarın olmadığı yahut çok az olduğu görülmektedir.

• Sulu Alüvyon Taban: Bolu-Yalova ortasında fay zonu ve yakın etrafı, son derece yumuşak ve gevşek tutturulmuş kil, kum ve çakıl depolarından ve alüvyon yerden oluşmuştur. Bu çeşit yerler mevcut sarsıntı şiddetini birkaç misli artıracak olumsuz özelliklere sahiptir.

• Yapım yanılgıları: Bölge 1. derece zelzele bölgesi hudutları dahilindedir. Hal böyleyken ve sarsıntı yönetmeliklerine uyulması mecburî iken, sarsıntıdaki ağır hasar ve yüksek oranlı can kayıplarının değerli bir kısmı de, üretim yanılgıları, yer koşullarına uymayan yanlış temel dizaynları, berbat personellik ve inşaatlarda kullanılan yapı materyali yanılgıları ve çürüklüğünden kaynaklanmaktadır.

17 Ağustos Sarsıntısı, iktisat üzerinde de çok önemli olumsuz tesirler yarattı.

Farklı kurumların yaptığı hesaplamalara nazaran, zelzelenin ekonomik maliyeti 12 ile 20 milyar dolar ortasında değişiyor.

Bu maliyeti Devlet Planlama Teşkilatı 15-19 milyar dolar, Dünya Bankası da 12-17 milyar dolar, Türk Endüstrici ve İş Adamları Derneği (TÜSİAD) ise 17 milyar dolar olarak hesaplıyor.

Depremin akabinde bilhassa tekrar yapılanma çalışmaları nedeniyle dış kaynak muhtaçlığı artarken, sanayi bölgesinde bir müddet üretim faaliyetlerine orta verilmesi de iktisadın küçülmesine neden oldu.

Türkiye'nin en büyük petrol rafinerisi TÜPRAŞ'ta çıkan yangın günlerce sürdü.

Bazı araştırmalar, 1999 sarsıntısının yarattığı tesirin 2001'de ekonomik krizinin çıkmasında tesirli olan nedenler ortasında yer aldığını gösteriyor.

Depremin yarattığı birinci şokun atlatılmasının akabinde birinci etapta arama-kurtarma faaliyetlerine, bir mühlet sonra da enkaz kaldırma çalışmalarına odaklanıldı.

Kızılay ve Sivil Savunma Birlikleri üzere kamu oluşumlarının yanı sıra Arama Kurtarma Timi (AKUT) üzere özel ve istekli kümeler da yardım çalışmalarında aktif rol oynadı. Ayrıyeten, İngiltere, Yunanistan, ABD ve Japonya başta olmak üzere çok sayıda ülkeden yardım vazifelisi geldi.

O devirde Demokratik Sol Parti (DSP), Anavatan Partisi (ANAP) ve Milliyetçi Hareket Partisi'nin (MHP) oluşturduğu koalisyon hükümetine zelzelenin vurduğu yerlere yardım grupları ve gereci göndermekte geç kaldığı istikametinde ağır tenkitler yöneltildi.

Bazı yerlere kurtarma takımlarının ulaşması günler sürdü. Kimi noktalarda enkaz kaldırma çalışmaları aylarca devam etti.

17 Ağustos'un akabinde sarsıntı konusu Türkiye'nin en değerli gündem hususu haline geldi.

Bülent Ecevit başbakanlığındaki hükümet, gerek zelzele sonrası yardım ve kurtarma çalışmalarında kullanılmak gerekse de sarsıntının yarattığı ekonomik zararın tesirlerini gidermek için bir dizi yasal düzenleme yürürlüğe koydu. Yapılan düzenlemeler ortasında şunlar yer aldı:

• Başta Özel İrtibat Vergisi olmak üzere bir dizi yeni vergi getirildi ve bu vergilerin çok büyük bir kısmı hala yürürlükte bulunuyor

• 20 bilim insanı ve araştırmacıdan oluşan Ulusal Sarsıntı Kurulu kuruldu lakin bu Kurul 2007 yılında lağvedildi

• İstanbul'un birçok noktasına sarsıntı konteynırları yerleştirildi ve toplanma alanları belirlendi. Belirlenen toplanma alanlarının büyük bir kısmı daha sonra imara açıldı

• Deprem sigortası mecburî hale getirildi

• Türkiye genelinde arama-kurtarma takımlarının sayısı artırıldı

• İmar yasalarında bir dizi değişiklikler yapıldı. Sarsıntının akabinde yapıların sarsıntıya dayanıklılık asılları ve kontrol kuralları değiştirildi. 2007, 2012 ve son olarak 2019 yılında yönetmeliklerde önemli değişikliklere gidildi

Depremin akabinde 170 kamu vazifelisi hakkında misyonu ihmal suçlamasıyla dava açıldı. Bu bireylerin kimileri vazifeden uzaklaştırılırken, kimi davalar da vakit aşımı nedeniyle düştü.

Ayrıca yıkılan ya da ziyan gören binaların müteahhitleriyle ilgili 2 bin 100 dava açıldı. Lakin bu davalarda verilen kararlar ertelendi yahut vakit aşımı nedeniyle düştü.

Yalova'da inşa ettiği binaların değerli bir kısmı çöken ve 200'ye yakın insanın hayatını kaybetmesine neden olan müteahhit Veli Göçer'le ilgili yargı süreci sembol davaya dönüştü. Göçer, 18 yıl 9 ay mahpus cezasına çarptırıldı. 7,5 yıl mahpus yattıktan sonra 2011'de tahliye oldu ve geçen yıl kurduğu şirketle tekrar inşaat dalında faaliyet göstermeye başladı.

İstanbul'un Avcılar ilçesinde enkaz altından canlı çıkarılan ve boynunun üzerine düşen kolonla çekilen fotoğrafı nedeniyle zelzelenin sembol isimlerinden birine dönüşen Ömür Kınay'ın 20 yıl süren hukuk uğraşı de Nisan 2019'da sonuçlandı.

Anayasa Mahkemesi, 2015 yılında ferdi müracaat yapan Kınay'ın sarsıntıda enkaz altında kaldığı binanın ruhsatsız ve kaçak yapı olduğunun tespit edilmesiyle hayat hakkının ihlal edildiğine karar verdi ve kendisine 27 bin lira manevi tazminat ödenmesine hükmetti.

Hayatını kaybedenler için Gölcük, Yalova ve Sakarya'da anma merasimleri düzenlendi. 

Gölcük Kavaklı Sahili'ndeki Sarsıntı Anıtı önündeki anma etkinliğinde zelzelenin yaşandığı saat olan 03.02'de anıta çelenk konuldu. 

Yalova’da yurttaşlar kıyıdaki Zelzele Anıtı'na kadar “sessiz yürüyüş” yaptı. Sakarya’da ise sarsıntısı yaşayan vatandaşların röportajının yer aldığı sinemanın gösterimi yapıldı.